باشگاه تخصصی کودک در اصفهان

نقش ورزش در پیشگیری از بیماری ها در کودکان

نویسنده حاکمی لاله

چکیده

  ورزش در پیشگیری و درمان بسیاری از بیماری ها نقش قابل توجهی دارد. در این مبحث به 2 مورد شایع تر شامل دیابت و پوکی استخوان اشاره می شود. شیوع دیابت در جوامع بشری رو به افزایش است.  به نحوی که از سال 1976 تا 1994 شیوع دیابت قندی آشکار در ایالات متحده از 9/8 به 3/12 درصد و شیوع اختلال گلوکز ناشتا (ifg) از 5/6 به 7/9 درصد رسیده است. میزان بروز دیابت در سنین نوجوانی بالاخص دیابت تیپ2 رو به افزایش است.

میزان بروز چاقی نیز رو به افزایش است.  چاقی، مصرف مواد پر کالری و فعالیت جسمانی کم و گذراندن زمان زیادی برای تماشای تلویزیون یا انجام بازی های کامپیوتری می توانند از علل آن باشند.

در یک مطالعه میزان شیوع چاقی در افراد 13-7 ساله در حدود 10 درصد و شیوع اضافه وزن در حدود 30 درصد بوده است.  علت دیابت قندی می تواند کمبود انسولین ترشح شده، مقاومت به انسولین یا افزایش تولید گلوکز را شامل شود. دیابت تیپ 1 به دو زیر رده a و b تقسیم می شوند.   در هر دو مورد، کاهش تولید انسولین در داخل بدن دیده می شود.

در طولانی مدت، این نوع دیابت می تواند عوارضی مشابه دیابت بزرگسالان همچون رتینوپاتی، نفروپاتی، نوروپاتی، بیماری عروق کرونر قلبی و بیماری عروق محیطی داشته باشد. ورزش در پیشگیری اولیه از دیابت تیپ 1 نقش شناخته شده ای ندارد اما در کنترل قند خون، درمان بیماران، پیشگیری از عوارض دیابت و بهبود کیفیت زندگی این افراد موثر است.

یعنی در حقیقت ورزش در کنار دارو و رژیم غذایی در پیشگیری ثانویه و ثالثیه موثر است. مقاومت به انسولین، چاقی و کمبود نسبی انسولین می توانند از علل ایجاد دیابت تیپ 2 باشند. ورزش در پیشگیری اولیه از دیابت تیپ 2 نقش شناخته شده ای دارد و می تواند علاوه بر کاهش وزن، موجب افزایش حساسیت به انسولین در سطح سلولی گردد.

همچنین ورزش همراه با رژیم غذایی و دارو در پیشگیری ثانویه و ثالثیه نیز موثر است. همانگونه که گفته شد، ورزش در پیشگیری اولیه دیابت تیپ 2 و پیشگیری ثانویه و ثالثیه در دیابت تیپ 1 و 2 نقش موثری دارد. اما در مورد افراد دیابتیک باید مراقب بود که فرد در اثر ورزش دچار مشکلات نشود. بهترین قند خون قبل از ورزش 180-120 میلی گرم در دسی لیتر است.

اگر قند خون قبل از ورزش بالاتر از 250 میلی گرم در دسی لیتر باشد، فرد مستعد کتواسیدوز دیابتی خواهد بود. همچنین اگر قند خون قبل از ورزش کمتر از 100 میلی گرم در دسی لیتر باشد، فرد مستعد افت سطح قند خون (هیپوگلیسمی) خواهد بود.

علاوه بر این، ورزشکاران باید از خطر هیپوگلیسمی تاخیری که معمولا از 6 تا 12 ساعت پس از ورزش و حتی گاهی تا 28 ساعت پس از ورزش رخ می دهد مطلع باشند. فواید ورزش منظم در دیابتیک هایی که تحت برنامه ورزشی بر پایه اصول علمی پزشکی می باشند، شامل بهبود وضعیت سیستم تنفسی، بهبود وضعیت چربی خون، توقف یا تاخیر بیماری قلبی و عروق بزرگ، بهبود کنترل سطح قند خون، 2-1 درصد کاهش در hba1c، کاهش نیاز به داروهای پایین آورنده قند خون، بهبود برداشت اکسیژن توسط بافت ها، بهبود وضعیت عضلانی، افزایش توده عضلانی و قدرت عضلانی، کاهش پوکی استخوان، افزایش اعتماد به نفس، استقلال فردی، بهبود کیفیت زندگی و کاهش میزان مرگ و میر را شامل می شود.

در برنامه ریزی ورزشی بیماران باید علاوه بر هماهنگی دارو درمانی،به وضعیت تغذیه ای، برنامه های ورزشی و جنبه های روانشناختی بیماری های مزمن توجه کافی مبذول گردد. قبل از برنامه ریزی ورزشی باید معاینات کامل پزشکی در فرد انجام شود بیمار باید به یک برنامه منطقی متعهد باشد بهتر است یک یار تمرینی برای خود انتخاب کند. ترجیحا به ورزش های متفاوت بپردازد تا هم لذت بیشتری را کسب کند و هم از احتمال وقوع صدمات بکاهد در هدف گذاری واقع گرا باشد فرد باید در مورد امنیت جلسات تمرینی آموزش های کافی دیده باشد. پیشگیری از پوکی استخوان باید از کودکی آغاز شود پوکی استخوان (استئوپوروز) و کاهش تراکم استخوانی (استئوپنی) بیماری سالمندان در نظر گرفته می شوند اما پایه آن ها در کودکی آغاز می گردد.

روند مینرالیزاسیون استخوانی به این شکل است که در زمان شیرخوارگی سرعت آن زیاد است و در حوالی سنین بلوغ بسیار زیاد می گردد تا اینکه در سنین 30-15 سالگی به حد اکثر خود می رسد. از آن به بعد، کاهش تدریجی در تراکم استخوانی مشهود است و در مورد خانم ها در 5 سال اول بعد از یائسگی کاهش شدیدی به چشم می خورد. حداکثر تراکم استخوانی در مناطق مختلف اسکلتی در سنین مختلف به دست می آید. و نقصان در رسیدن به حداکثر تراکم استخوانی قابل دسترسی یک عامل خطر جدی برای پیدایش پوکی استخوان در سنین سالمندی است.

در حقیقت ژنتیک تعیین کننده 70-60 درصد تراکم استخوانی افراد است و 40-30 درصد آن مربوط به عوامل محیطی مثل دریافت مواد غذایی شامل کلسیم و ویتامین d و فعالیت جسمانی است. در یک مطالعه شیوع پوکی استخوان در زنان ایرانی بالاتر از 60 سال 50 درصد و در آقایان ایرانی بالاتر از 60 سال 33 درصد برآورد شده است. عواملی که در کودکی می توانند روی تراکم استخوانی تاثیر گذار باشند شامل ژنتیک، تغذیه، فعالیت جسمانی، بیماری های مزمن و مصرف دارو می باشند.

مطالعات نشان می دهند که دریافت کلسیم خوراکی در افراد حوالی سنین بلوغ (به خصوص در دختران) حتی در آمریکا نیز کمتر از مقدار مورد نیاز است و این امر در کشور ما که سرانه مصرف شیر در ایران یکی از پایین ترین ارقام در دنیا می باشد بیشتر محسوس است. فعالیت جسمانی منظم به خصوص فعالیت جسمی از نوع متحمل وزن (مثل دویدن، فوتبال، ژیمناستیک و…) در نوجوانان با تراکم توده استخوانی در سنین بزرگسالی ارتباط معناداری دارد. باید به خاطر داشت که فعالیت های جسمانی عدم متحمل وزن (مثل شنا، دوچرخه سواری و…) گرچه به قدرت بیشتر عضلانی، آمادگی بهتر قلبی عروقی و احتمال بیشتر شرکت فرد در برنامه های ورزشی متحمل وزن می انجامد، اما به خودی خود در افزایش تراکم استخوانی نقش چندان موثری ندارد.

در یک مطالعه روی 81 زن سفید پوست سالم دیده شده است که ورزش در تشکیل تراکم استخوانی نقش مهم تری از کلسیم خوراکی داشته است. سن فرد، مدت ورزش و شدت آن تعیین کننده اثر مثبت یا منفی ورزش روی سلامت استخوان هستند. به عنوان مثال تمرینات با وزنه سنگین (مثل وزنه برداری) در سنین قبل از بلوغ توصیه نمی شوند زیرا ممکن است موجب آسیب صفحه رشد گردند. همچنین ورزش شدید و طولانی همراه رژیم های غذایی سخت برای لاغری که در ورزش هایی مثل ژیمناستیک، باله، اسکیت، پاتیناژ …. بیشتر طرفدار دارند، میتواند موجب سرکوب محور هیپوتالاموس – هیپوفیز – گناد شده و موجب آمنوره اولیه یا ثانویه و کاهش شدید تراکم استخوانی گردد. پوکی استخوان در این پدیده هم به علت هیپوگنادیسم و هم به علت فقر تغذیه ای رخ میدهد. سن شروع بی اشتهایی عصبی و مدت آن با کاهش تراکم استخوانی ارتباط قابل توجهی دارد.